حقوق شهروندی در اسلام و سیره ی نبوی
موضوع علم حقوق، انسان است و نحوه ی بهرهمندی انسان ها از حقوق شهروندی، از مباحث مهم نظام های حقوقی دینی و غیردینی است. در حالی که در تعریف اصطلاح «شهروند» دیدگاه های مختلفی وجوددارد، بررسی این دیدگاه ها به همراه مقایسه ی تطبیقی آن در سیره ی نبوی ودر حقوق ایران، در عین بدیع بودن می تواند راه گشای بحث و بررسی بیشتردرباره ی این موضوع باشد. بدین منظور مقاله شامل دو قسمت است.
درحال حاضر حقوق شهروندی از مباحث مهم حقوقی، چه در سطح داخلی و چه در سطحبین المللی، است مانند بسیاری از مفاهیم حقوقی، در مورد این که «شهروندکیست و چه حقوقی دارد؟»، «آیا حقوق بشر و حقوق شهروندی دو مقوله ی مترادفهستند یا متفاوت؟»، «آیا این مفهوم جدید است یا قدیم؟»، اتفاق نظر وجودندارد. قدر مسلم این است که اصطلاح «حقوق شهروندی» به تازگی وارد ادبیاتحقوقی کشور ما شده است و به طور روز افزون اهمیت بیشتری می یابد. بنابراینقبل از بررسی آن در سیره ی نبوی و تطبیق آن با حقوق ایران، لازم به نظر میرسد که این اصطلاح به خوبی شناخته شود و مرز آن با اصطلاحات مشابه، به ویژه «حقوق بشر» معین گردد.
چه کسی شهروند است؟
درروم قدیم اتباع کشور به دو دسته تقسیم می شدند. شهروندان، یعنی رومیاناصلی، که از حقوق و مزایای بیشتری برخوردار بودند و رعایا، یعنی اقوام وملل دیگری که تحت تسلط حکومت رومیان بودند (رضایی پور، 1385، 11). در یونانقدیم، افراد ساکن در یونان دو درجه بودند، شهروندان درجه ی یک، که ساکناناصلی یونان بوده اند و درجه ی دو، که بردگان و غیریونانی ها بودند.شهروندترجمه ی فارسی Citizen است. در فرهنگ های معین و عمید، این اصطلاح تعریفنشده است. در فرهنگ لغت دهخدا شهروند این گونه تعریف شده است:اهل یکشهر یا یک کشور و نیز آمده که «وند» موجود در این واژه در گذشته نیز بوده ودر واقع این واژه «شهربند» بوده است، به معنای کسی که به شهری بند است.دراثر گذشت زمان، این بند تبدیل به «وند» شده است. «ی» موجود در شهروندییعنی هر چیز مربوط به شهروند. در فرهنگ معاصر گفته شده است که شهروند کسیاست که اهل یک شهر یا کشور به شمار می آید و از حقوق متعلق به آن برخوردارمی شود.(1) در یکی از فرهنگ های علوم سیاسی، شهروند چنین تعریف شده است:
«کسیکه از حقوق مدنی یا امتیازات مندرج در قانون اساسی یک کشور برخوردار است. واژه سیتی زن، که ریشه ی رومی دارد، در فارسی به شهروند، تبعه، همشهری، هموطن، شارمند، شهرتاش، و انسان عضو اجتماع شده است.(2)»در زبان فرانسهکلمه شهروند (Citoyen) از شهر (Cite) می آید و (سیته) از واژه ی لاتینیسیویتاس (Civitas) مشتق است. سیویتاس در زبان لاتینی تقریبا معادل کلمه ی (Polis) در زبان یونانی است که همان شهر است که تنها مجتمعی از ساکنیننیست، بلکه واحدی سیاسی و مستقل به شمار می آید. شهروند فقط به ساکن شهرگفته نمی شود در رم همانند آتن، کلیه ساکنان، خصلت شهروندی را نداشتند. آنکسی شهروند به شمار می رفت که شرایط لازم برای مشارکت در اداره امور عمومیشهر را دارا می بود.در زبان فرانسه، غالباً، شهروند در نقطه ی مقابلرعیت به کار می رود. به تدریج، دولت ـ کشور جای دولت ـ شهر را گرفت و مفهومشهروند به مفهوم دولت ـ کشور وابسته شد(روبرپللو، 1370 ،1).در ایران تا قبل از مشروطیت، به جای این واژه از کلمه ی رعیت و رعایا استفاده می شد (رضایی پور، 1385 ،9). سعدی گفته است:
اگر ز مال رعیت ملک خورد سیبی برآورند غلامان او درخت از بیخ
به طور سنتی در اکثر تعاریف، شهروند را معادل تبعه دانسته اند. شهروند شخصی است که عضو یک جامعه ی سیاسی به نام دولت ـ ملت است. شهروند کسی است که از حقوق مدنی ـ سیاسی و امتیازات مندرج در قانون اساسی یک کشور برخوردار است.(3)تابعیت بر جنبه ی بین المللی تأکید دارد و شهروندی شمول حقوق داخلی را مورد تأکید قرار می دهد. دیدگاه فوق، انحصار شهروند به تبعه و نگاه ناسیونالیستی به تبعه، گر چه به نظر می رسد که دیدگاه غالب است و طرفدارانی در بین نظریه پردازان مثل دیوید میلر دارد؛ در مقابل این دیدگاه ناسیونالیستی دیدگاهی وسیع تر و فوق ناسیونالیستی از شهروند ارائه شده است. به نظر دیدگاه دوم و طرفداران آن مثل (Keithfaulk) باید مفهوم شهروندی از دولت و ملت جدا شود. موقعیت شهروندی باید بر اساس اقامت اعطا شود نه بر اساس جذب فرهنگی و بومی سازی. این امر باعث مشارکت گسترده ی افراد در جامعه می شود. اقامت باید تعیین کننده ی شهروندی باشد، نه ملیت. اگر شهروندی را دولت محور تعریف کنیم مشکلات مربوط به اقلیت های قومی و بسیاری از حقوق اشخاص، حل نشده باقی می ماند. امروزه این موضوع در حال آشکار شدن است که ایده ی ملت به گونه ای فزاینده، نه تنها مبنای حمایت کننده ی شهروندی نیست، بلکه به مانعی برای حمایت از انسان ها تبدیل شده است (کیث فالکس،1381، 60 به بعد).در فرایند جهانی شدن، از تأثیر محدودیت های جغرافیایی بر نظم سیاسی اجتماعی کاسته می شود و مردم به طور روزافزون از رفع شدن این محدودیت ها آگاهی می یابند. جهانی شدن دارای مزایا و معایبی است. به نظر می رسد که برداشت جدید و همگانی تری از شهروندی ظهور کرده است که اصول آن بر اساس شخصیت جهانی و جهان شمول شخص است نه بر اساس تعلق ملی (همان، 173 به بعد).در مفهوم آزاد اندیشانه از شهروندی، این مفهوم شامل همه ی افراد کبیر ساکن خاک کشور است. در این مفهوم تفاوت های قومی، ملی، زبانی نادیده گرفته می شود. طبق دکترین بی طرفی حکومت (State neutrality) دولت باید نسبت به مفهوم زندگی خوب بین شهروندان بی طرف بماند. در نتیجه حوزه ی عمومی از مباحث فرهنگی و هویتی تا حد ممکن جدا می شود و این امر مستلزم رعایت حقوق اقلیت ها و زبان و فرهنگ آنهاست.(4)به طور تاریخی مفهوم شهروندی وابسته به تبعه بودن است که مبتنی بر محروم کردن غیراتباع می باشد و در نتیجه گروه هایی که جزئی از اجتماع ملی نیستند محروم شده یا در حاشیه قرار می گیرند. طبق دیدگاه ناسیونالیستی و سنتی، شهروندی یعنی دریافت گذرنامه ی محل سکونت. با وجود این، برخی از قائلین به این دیدگاه کلاسیک مثل کاستلز و دیوسون می پذیرند که در کنار اصل خاک و خون اصل دیگری در حال رشد است که اهمیت زیادی دارد و آن اصل «اقامت» است. طبق ضابطه ی اقامت، افراد می توانند استحقاق شهروندی را با اقامت در یک کشور به دست آورند. اما این دسته از کلاسیک ها با اذعان به اهمیت روز افزون «اقامت» و با وجود این که قائل به حقوق بسیاری برای افراد مقیم دائم هستند، مثل حق کار، حق بهره مندی از تأمین اجتماعی و خدمات بهداشتی، تضمین امنیت، حمایت در برابر بازگشت اجباری و دست یابی به آموزش و پرورش، این افراد، غیر تبعه را، نه به عنوان شهروند، بلکه شبه شهروند می نامند. تفاوت شهروند با شبه شهروند، در عدم بهره مندی شبه شهروند از حقوق سیاسی و عدم بهره مندی کامل در حقوق اجتماعی است (کاستلز و دیویدسون، 1382، 189 به بعد).از بین سه نظریه ی مذکور، به نظر می رسد نظریه ی عدم وابستگی مفهوم شهروندی به تابعیت ارجحیت دارد. وابستگی حقوق شهروندی به تابیعت با فلسفه ی وجودی حقوق شهروندی در تضاد بوده و باعث محرومیت گروه هایی از انسان ها می شود. حقوق شهروندی حقوقی است که همه ی افراد ساکن در یک جامعه باید از آن بهره مند باشند. در پاسخ به این ایراد که به هر حال در دنیای امروز ما به نظر می رسد که تقریباً یک اتفاق نظر جهانی وجود دارد که غیر اتباع از حقوق سیاسی محروم هستند و پیشرفته ترین کشورها در این مورد سوئد و هلند هستند که به افراد مقیم غیرتبعه اجازه ی شرکت در انتخابات محلی را داده اند و از این حد، فراتر نرفته اند، باید گفت:تسری محرومیت غیر تبعه از حقوق سیاسی، که البته بخشی از حقوق شهروندی است، به سایر حقوق شهروندی، یک تسری ظالمانه و بر خلاف عدالت و حقوق انسانی است.به جای این که بگوییم انسان ها به دو گروه تبعه و غیرتبعه تقسیم می شوند و فقط اتباع از حقوق شهروندی برخوردارند و غیر تبعه، در صورت اقامت طولانی مدت از برخی از حقوق شهروندی (شبه شهروند) برخوردار می شود که بدین ترتیب حقوق انسانی تابع رابطه ی انسان ها با دولت ها می گردد، می توان انسان را محور بهره مندی از حقوق دانست و گفت که همه افراد ساکن یک اجتماع از حقوق شهروندی برخوردارند و فقط در بخشی از حقوق سیاسی، شهروندان به دو دسته تبعه و غیر تبعه تقسیم می شوند. اتباع از حقوق سیاسی بهره مند هستند. از آن جایی که در حقوق شهروندی، مانند سایر حقوق، حقوق و تکالیف اجزای لاینفک یکدیگرند، بهره مندی اتباع از حقوق سیاسی به معنای تکلیف آنها به دفاع نظامی کشور و نیز دفاع از کشور با جان و مال خود است. سایر شهروندان (غیر اتباع) از حقوق سیاسی محرومند.بدیهی است که به سبب این محرومیت، شهروندان غیر تبعه موظف به انجام خدمت نظام وظیفه در کشور محل سکونت و یا اقامت و نیز شرکت در جنگ و دفاع مسلحانه از کشور محل اقامت نیستند. این تفاوت بین شهروندان تبعه و شهروندان غیر تبعه در طول
آمار
وب سایت:
آمار مطالب
کل مطالب : 10
آمار کاربران
آمار بازدید